Ο Πρίμο Λέβι (Primo Levi, 1919-1987) μετά το συγκλονιστικό «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», έγραψε ένα δυνατό βιβλίο για το ταξίδι της επιστροφής του από τα ερείπια του Άουσβιτς στην κατεστραμμένη Ευρώπη — αλλά και στην ίδια του την ύπαρξη. Η «ανακωχή», στην έκδοση των εκδόσεων Πατάκη (μετάφραση Άννα Παπασταύρου, 2025), μας καλεί να αναλογιστούμε τι σημαίνει «ελευθερία» όταν ο πόλεμος έχει ήδη αφήσει τα σημάδια του βαθιά μέσα σου.
Μετά την απελευθέρωση του Άουσβιτς το 1945, ο Λέβι μαζί με άλλους πρώην κρατούμενους ξεκινά ένα λαβυρινθώδες ταξίδι επιστροφής, από τον Ιανουάριο έως τον Οκτώβριο του 1945, διαμέσου της Πολωνίας, της Λευκορωσίας, της Ουκρανίας, της Ρουμανίας και της Ουγγαρίας, μέχρι να φτάσει στο σπίτι του στο Τορίνο.
Ενώ το αργό βήμα των αλόγων του Γιάνκελ μ’ έσερνε προς την πολύ μακρινή ελευθερία, παρέλασαν για μια τελευταία φορά μπρος στα μάτια μου τα παραπήγματα όπου είχα υποφέρει και ωριμάσει, το προαύλιο του προσκλητήριου όπου υψώνονταν ακόμα, δίπλα δίπλα, η κρεμάλα κι ένα γιγάντιο χριστουγεννιάτικο δέντρο, και η πόρτα της σκλαβιάς όπου, ανούσιες πια, διαβάζονταν ακόμα οι τρεις χλευαστικές λέξεις: «Arbeit Macht Frei» – η εργασία ελευθερώνει.”
Η αφήγησή του ξεδιπλώνεται ως ημερολόγιο· κάθε στάση, κάθε άνθρωπος που συναντά, κάθε δυσκολία, γίνεται και μια ανάμνηση της τραγωδίας, αλλά και της επιμονής να ξαναστήσει κάποια κανονικότητα. Η πείνα, η απίστευτη ψυχική και σωματική εξάντληση, λειτουργούν αποτρεπτικά, και δεν τον αφήνουν, να χαρεί την επόμενη φάση της ζωής του.
«Πόλεμος υπάρχει πάντα, ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος: παλιά ιστορία». Δυνατή, αξιομνημόνευτη φράση και τόσο αληθινή: «Πόλεμος υπάρχει πάντα». Και μετά το Άουσβιτς, ακόμη και σήμερα.
Μαζί με το ταξίδι μέσα στις χώρες, υπάρχει και ένα εσωτερικό ταξίδι — από την αμφισβήτηση, τον πόνο, τις μνήμες, στην επαναδιαπραγμάτευση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Παρά το βαρύ θέμα, ο Λέβι δεν εγκαταλείπει την ειρωνεία ενός κόσμου που δεν έχει παύσει να λειτουργεί — με αγορά, παζάρι, μικρές καθημερινές στιγμές — ακόμη και μέσα στις ερειπωμένες πόλεις.
Στην επιστροφή, δεν συναντά απλώς μέρη· συναντά πρόσωπα: Ένα τρίχρονο, ανώνυμο και άφωνο παιδί που γεννήθηκε στο Άουσβιτς· έναν Έλληνα έμπορο πανούργο και καταφερτζή, που πουλά και αγοράζει ό,τι κινείται και τον άγγιξε βαθιά· έναν Μαυριτανό από τη Βερόνα που συλλέγει απορρίμματα για να ζήσει και ελπίζει να αντικρίσει ξανά την παράλυτη κόρη του· κι έναν τσαρλατάνο — τον χαρισματικό Τσέζαρε — που ήξερε να ξεγελά όλους με τα ψέματά του.
Όλοι αυτοί οι χαρακτήρες είναι ψυχές που αποτυπώνουν τη ρευστότητα και την ανθρώπινη πολυπλοκότητα. Ο Λέβι τους περιγράφει βαθιά ανθρώπινα, χωρίς να τους εξιδανικεύει, με αληθινή κατανόηση για τη ζωή τους μέσα στα ερείπια.
“Μας φαινόταν πως είχαμε κάτι να πούμε, τρομερά πράγματα να πούμε σε κάθε Γερμανό ξεχωριστά και πως κάθε Γερμανός είχε άλλα τόσα να πει σ’ εμάς: νιώθαμε την ανάγκη να λογαριαστούμε, να ρωτήσουμε, να εξηγήσουμε και να σχολιάσουμε, όπως οι παίκτες στο τέλος μιας παρτίδας σκάκι. Ήξεραν «εκείνοι» για το Άουσβιτς, για τη σιωπηλή και καθημερινή σφαγή, ένα βήμα απ’ την πόρτα του σπιτιού τους. Και αν ναι, πώς μπορούσαν να περπατούν στον δρόμο, να γυρίζουν στα σπίτια τους και ν’ αντικρίζουν τα παιδιά τους, να περνούν το κατώφλι μιας εκκλησίας;
Αν πάλι όχι, όφειλαν, όφειλαν μα τον Θεό, ν’ ακούσουν, να μάθουν από μας, από μένα, τα πάντα και γρήγορα: ένιωθα το νούμερο που ήταν χαραγμένο στο μπράτσο μου σαν ανοιχτή πληγή.”
Το βιβλίο είναι ένα δυνατό αυτοβιογραφικό κείμενο για τις αντιφάσεις, για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια που προσπαθεί να αναστηθεί μέσα από την καταστροφή. Όσο κι αν η ελευθερία μοιάζει εύθραυστη, η φωνή του Λέβι δείχνει ότι ακόμη και μέσα στο απόλυτο χάος, ο άνθρωπος συνεχίζει — να ελπίζει, να θυμάται, να ζει.
«Η ανακωχή» πρωτοεκδόθηκε τον Απρίλιο του 1963, πήρε εξαιρετικές κριτικές, ήταν υποψήφιο για το βραβείο Strega αλλά κέρδισε το βραβείο Campiello το οποίο απονεμήθηκε πρώτη φορά εκείνο το έτος. Στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη σε μετάφραση της Άννας Παπασταύρου.
Τέτοια βιβλία είναι θησαυρός, για να μη ζήσει η ανθρωπότητα ξανά αυτή την αγριότητα. Τέτοια βιβλία θα έπρεπε να διδάσκονται σε όλα τα σχολεία.
Μπορείτε να βρείτε το βιβλίο από εδώ.
Η ζωή του Primo Levi
Ο Πρίμο Λέβι γεννήθηκε το 1919 στο Τορίνο από οικογένεια εβραϊκής καταγωγής. Το 1941 αποφοίτησε από το τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου του Τορίνου. Άρχισε να εργάζεται σε μια εταιρεία εξόρυξης αμιάντου κοντά στο Τορίνο, το 1942 προσελήφθη σε μια ελβετική φαρμακευτική εταιρεία στο Μιλάνο.
Τον Φεβρουάριο του 1944, οδηγήθηκε στο στρατόπεδο Άουσβιτς III (Μπούνα-Μόνοβιτς), όπου παρέμεινε μέχρι την απελευθέρωσή του από τον Κόκκινο Στρατό στις 27 Ιανουαρίου του 1945. Κατάφερε να φτάσει στο Τορίνο τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς, ύστερα από το περιπετειώδες ταξίδι της επιστροφής που περιγράφεται στην Ανακωχή. Το 1946 άρχισε να εργάζεται σ’ ένα εργοστάσιο βερνικιών και να γράφει το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, τις αναμνήσεις του από το στρατόπεδο.
Μπορεί ο Primo Levi μετά την απελευθέρωση, να εργάστηκε, να παντρεύτηκε, να απέκτησε παιδιά, να εξέδωσε ποιήματα, διηγήματα, μυθιστορήματα, όμως δε μπόρεσε ποτέ να ξεχάσει τη φρίκη που έζησε, όπως και όλοι οι επιζώντες των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Όλη του τη ζωή βασανιζόταν με κατάθλιψη. Το 1987 σε ηλικία 68 ετών, ο Πρίμο Λέβι πέθανε πέφτοντας από την εσωτερική σκάλα του σπιτιού του στο Τορίνο. Ο θάνατός του θεωρήθηκε ως αυτοκτονία.
